نقش عرف در کشف ملاکات احکام؛ با تأکید بر دیدگاه فقهای برجسته شیعه از قرن پنجم تا هفتم

چکیده

فقه شیعه از دیرباز کارآمد، پویا و پاسخگوی مسائل و نیازهای جامعه بوده و مبتنی بر این امتیاز توانسته در عین پایبندی بر اصول فقهی، جامعه شیعه را در مقاطع و دوره‌های مختلفی چون عصر مهجوریت و یا حکمرانی راهبری نماید. با وجود عوامل مختلف اما شاید بتوان عرف را دارای نقشی اساسی در این خصوص دانست. این تحقیق تلاش دارد با تکیه‌بر منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی-تحلیلی به این سؤال پاسخ دهد که از منظر فقهای شیعه حد فاصل قرن پنجم تا هفتم، عرف چه نقشی در کشف ملاکات احکام داشته است. بررسی این موضوع در یک بستر تاریخی خواهد توانست علاوه بر تبیین دیدگاه فقهای این دوره و تبیین تطورات دانشی، امکان ترسیم نموداری از فراز و فرود مباحث فقهی مرتبط را فراهم ساخته و ما را در شناسایی فرصت‌ها و چالش‌های پیش رو یاری رساند. شرایط تحقق عرف، چگونگی تحولات عرفی و کشف ملاکات احکام توسط عرف، ترابط حجیت عرف و حکم عقل و دیدگاه هر یک از فقهای مشهور این دوره همانند شیخ مفید، سید مرتضی، ابن ادریس، ابن زهره، محقق حلی و سید بن طاووس از مهم‌ترین مباحث ارائه شده در این مجال است. بر اساس نتایج این تحقیق حجیت عرف، نقشی فراتر از امضا یا اثبات عدم ردع داشته و چه‌بسا فقهایی که هر یک از عرف، بنا عقلا یا سیره عقلا را دارای اثری یکسان دانسته و حتی برخی دیگر حجیت عرف را ذاتی انگاشته‌اند که در این صورت عرف همانند عقل خواهد توانست به‌عنوان یکی از منابع کشف ملاکات احکام عمل کند.