مصلحت و نقش آن در استنباط احکام مسائل مستحدثه
کلمات کلیدی:
مصلحت, اجتهاد, موضوعات مستحدثه, استنباط احکام, مقاصد شریعتچکیده
تحولات گسترده اجتماعی، علمی و فناوری عصر حاضر، مسائل نوپدیدی و به تبع آن پرسش‌های تازه‌ای را پیش روی فقه اسلامی نهاده که برای بسیاری از آن‌ها نص صریحی در کتاب و سنت وجود ندارد. این پژوهش با هدف تبیین جایگاه ویژه اصل مصلحت در فرآیند استنباط احکام مسائل مستحدثه در فقه اسلامی، به ویژه مکتب شیعه، سامان یافته است. در این راستا، ضمن تبیین مفاهیم مصلحت، استحسان و سد ذرایع، به تفاوت‌ها و مرز‌بندی‌های نظری و عملی این مفاهیم پرداخته می‌شود و بیان می‌گردد که مصلحت، برخلاف استحسان و سد ذرایع، ناظر به مصالح عمومی و مقاصد کلان شریعت است. پژوهش حاضر با دسته‌بندی مسائل مستحدثه به موضوعات نوپدید با ماهیت سنتی و موضوعات کاملاً بی‌سابقه، بر اهمیت شناسایی دقیق موضوع و به‌کارگیری علوم معاصر و تخصصی در کنار مبانی اجتهادی تأکید دارد. بر این مبنا، استنباط احکام مسائل مستحدثه وابسته به تعامل عقل، تخصص علمی، عرف عقلایی و اجتهاد اصولی است. همچنین، رعایت ضوابط اعتبارسنجی مصلحت، مانند عدم تعارض با نص صریح، اجماع و مقاصد شریعت، به‌عنوان ضامن اصالت فقه مطرح شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که اصل مصلحت، به شرط رعایت نصوص قطعی و اهداف اساسی دین، ابزاری پویا و قابل اعتماد برای استنباط احکام مسائل نوپدید است؛ به گونه‌ای که فقیه می‌تواند با درک صحیح واقعیات جدید و بهره‌گیری از عقل و تجربه، احکامی صادر کند که پاسخ‌گوی نیازهای روز و هماهنگ با ارزش‌های شریعت باشد. البته این کار نیازمند مراقبت دقیق نسبت به آسیب‌هایی مانند احتمال عدول از نص یا ورود انگیزه‌های غیرشرعی است. نهایتاً می‌توان گفت پویایی و کارآمدی فقه امامیه در گرو توجه روش‌مند به مصلحت، بدون عدول از مبانی اصیل اجتهاد است.
دانلودها
مراجع
Akhund Khorasani, M. K. (1998). Kifayat al-usul. Dar al-Fikr.
Al-Bouti, R. (1991). Dhawabit al-maslaha. Al-Dar al-Muttahida & Al-Risala.
Ansari, M. (1994). Al-Makasib. Al-Radi Publications / Islamic Thought Assembly.
Ansari, M. (1999). Faraʾid al-usul (al-Rasaʾil). Islamic Publishing Institute.
Asafi, M. B. (1995). Usul al-fiqh. Dar al-Zahra.
Emami, S. H. (1997). Qawaʿid fiqh. Islamic Library Publications.
Hilli, H. b. A. Buhuth fiqhiyya, lecture notes by S. A. Bahr al-ʿUlum. Al-Manar Foundation.
Ibn Manzur, M. b. M. (1993). Lisan al-ʿArab. Dar Sader.
Jafari Langarudi, M. J. (1991). Terminology of law. Ketabkhaneh-ye Ganj-e Danesh.
Kashif al-Ghitaʾ, A. (2002). Al-Nur al-saatiʿ fi al-fiqh al-nafiʿ. Matbaʿat al-Adab.
Khoei, S. A. (1996). Muhadarat fi usul al-fiqh. Ansarian.
Khoei, S. A. (2019). Misbah al-usul. Imam Sadiq (A) Institute.
Makarem Shirazi, N. (2019). Anwar al-usul. Imam Ali (A) Seminary School Publications.
Mardawi, ʿ. a. D. (2000). Sharh al-tahrir fi usul al-fiqh. Maktabat al-Rushd.
Mazaheri, M. A. (1986). Dirasat fi ʿilm al-usul. Bustan al-Kitab.
Mostafa, I. (2011). Al-Muʿjam al-wasit. Dar al-Daʿwa.
Mousavi Bojnourdi, S. M. (1996). Al-Qawaʿid al-fiqhiyya. Nour-e Elm.
Mousavi Khomeini, R. (1994). Kitab al-bayʿ. Islamic Publishing Institute.
Raghib Isfahani, I. (1995). Mufradat alfaz al-Qurʾan. Dar al-Qalam.
Sadr, M. B. (1985). Al-Halaqa al-thalitha. Dar al-Zahra.
Sadr, M. B. (2015). Buhuth fi sharh al-ʿurwat al-wuthqa (Vol. 3). Dar al-Kutub al-Islamiyya.
Sadr, S. M. B. (1985). Duroos fi ʿilm al-usul. Dar al-Fikr.
Shartuni, S. (1984). Aqrab al-mawarid. Ayatollah Marʿashi Najafi Library.
Shatibi, I. b. M. (1996). Al-Muwafaqat fi usul al-shariʿa. Dar Ibn ʿAffan.
Sistani, A. (2001). Al-Fatawa al-muyassara. Dar al-Israʾ.
Sistani, A. H. (2015). Minhaj al-salihin. Dar al-ʿIlm.
Subhani, J. (2011). Nazariyyat al-hukm fi al-fiqh al-islami. Imam Sadiq (A) Institute.
Subhani, J. (2019). Mabahith fi falsafat al-fiqh. Imam Sadiq (A) Institute.
Tabatabaʾi, S. M. H. (1996). Al-Mizan fi tafsir al-Qurʾan. Islamic Propagation Office.
Tabatabaʾi, S. M. H. (1998). Al-Usul al-ʿamma lil-fiqh al-muqaran. Islamic Propagation Office.
Tarihi Najafi, F. a. D. (1942). Majmaʿ al-bahrayn.
دانلود
چاپ شده
ارسال
بازنگری
پذیرش
شماره
نوع مقاله
مجوز
حق نشر 2025 Mansour Abdul Karim Ali Al-Saedi (Author); Mohammad Amin Fard; Ahmad Mortazi (Author)
این پروژه تحت مجوز بین المللی Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 می باشد.
