معرفت و بصیرت اسلامی

امام رضا ^{علیه السلام} به عنوان یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی و دینی تاریخ اسلام، نقش بسزایی در تثبیت عقاید توحیدی شیعیان ایفا کرد. هدف از این پژوهش بیان روش‌های منطقی و علمی، از جمله مناظرات، استدلال‌های کلامی و آموزه‌های روایی امام رضا ^{علیه السلام} به دفاع از اصول توحیدی و تبیین مبانی اعتقادی شیعه می باشد. این مقاله ابتدا  برخی عقاید و شبهات گروه ها و فرقه های فکری بیان شد و سپس به بررسی بنیادهای فکری  امام رضا ^{علیه السلام} در تثبیت عقاید توحیدی، تأثیر کلام وی در تحکیم باورهای شیعیان و نقش تاریخی ایشان در مقابله با شبهات عقیدتی پرداخته شد. یافته های پژوهش بیان کننده روشن گری های امام با استفاده از تحلیل و تفسیر سوره توحید و آیات قرآن و پاسخگویی به پرسشگران سبب شد که منشور گفتمان ایشان در تثبیت عقاید توحیدی شکل گرفته و افزایش شیعیان را به دنبال داشت.

قرآن کریم، از زمان نزولش، به دنبال تأثیرگذاری بر مخاطبان بوده تا آن‌ها را به سرمنزل هدایت برساند. در همین راستا این کتاب الهی با مخاطبان خود ارتباط برقرار کرده و برای متقاعدکردن آنان از روش­های مختلفی استفاده نموده است. این كتاب سترگ همان گونه كه آخرین پیام الهى به بشریت و خود «بلاغ مبین» است، عالی‌ترین روش­های اثرگذاری بر مخاطب را به پیروان خویش نیز مى‌آموزد. تلاش پژوهش حاضر این است كه با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی و استمداد از آیات قرآن، روش­های عملی اثرگذاری بر مخاطب را راهیابى كند. یافته­های این پژوهش بیانگر آن است که قرآن به عنوان کتاب هدایت بشر که از سوی خداوند قادر متعال و عالم علی­الاطلاق نازل شده است به یقین از بهترین شیوه­های عملی ممکن برای انتقال مفاهیم مورد نظر به مخاطب و اثرگذاری بر وی بهره می­گیرد که ازجمله این شیوه­ها: الگوسازی، اقناع تدریجی، ارائه معجزه، تماس چهره به چهره، برخورد قاطع، تردیدافکنی، تکیه بر مشترکات، خلاقیت و نوآوری، آشکارسازی عمومی، تقدیس، جوسازی، تمرکز بر کانون­های تأثیرگذار و تنوع­بخشی می­باشد.

ارتباطات جهانی وتوسعه روابط بین کشورها وتضارب فرهنگی درجهت ارتقا سطح زندگی شهروندی دردهه های اخیر از اهمیت بسیار بالایی برخوردار شده است ودراین راستا کشور عزیز ما نیز ازاین قاعده مستثنی نبوده ودر این جهت وبعداز پیگیری ها وبررسی های کارشناسانه ایران متعهد به اجرای مفاد سند 2030 سازمان یونسکو شده ومباحث گسترده ای بین صاحب نظران پیرامون مخاطرات؛معایب ومزایای این سندبالا گرفته است.دراین جهت ضروری می نماید که اهداف سند با منابع اصلی قانونگذاری از جمله منابع فقهی مقایسه گشته واز لحاظ مبانی فقهی مورد کنکاش قرارداده تا در مرحله اجرایی نیز زوایای پیدا وپنهان آن آشکار گردد.همانگونه که میدانیم هدف چهارم سند 2030با عنوان" تضمین کیفیت آموزش فراگیر و عادلانه و ایجاد فرصتهای یادگیری مادام العمر برای همه"می باشد،در این مقاله نگارنده با هدف تبیین مبحث آموزش سند مذکور ومقیاس مبانی این بخش ازسند با آموزه های فقه امامیه با روش توصیفی تحلیلی تحقیق نموده و امیدوار است در راستای کشف معایب ومحاسن آن درمرحله اجرایی شدن آن راهگشا باشد.ازسوی دیگر باتوجه به اهمیت مبانی فقه درنظام حقوقی واجرایی کشور وتوجه دین مبین اسلام به مباحث مربوط به آموزش وتوسعه همه جانبه آن تا جایی که اولین آیات قرآن دربردارنده دستور به فهم ویادگیری وبا عبارت" اقرأ"(علق/1)ودستور به خواندن آغاز میشودکه نوعی استعاره در اهمیت یادگیری وآموزش درهمه زمینه ها تحلیل می شود زیرابلافاصله پس از آن وارد مباحث بیولوژیکی"انسان را از علق آفريد"( علق/2) گردیده است.عبارت "اطلبوا العلم ولو بالصین" منقول از پیامبر گرامی اسلام  به همراه  احادیث و آیات متعدد دیگر در این زمینه خود مبین امر یادگیری وآموزش های پایه ای برای انسان بوده واهمیت موضوع را می رساند. همچنین با توجه به سیره معصومین(ع) که بخشی از نابع فقهی ما تلقی میشوند؛براهمیت ویژه این موضوع می افزایدبطوری که آموزش معادل آزادی انسان قرارداده شده تا جایی که پاداش آزادی اسیران آموزش وباسواد کردن مسلمانان قرارداده شده است.

متکلمان امامیه با همه اختلافاتی که در نگرش خاص به زمان و جامعه خویش در مقام پاسخگویی شبهات اعتقادی دارند اما در مبانی اعتقادی تفاوت چندانی ندارند. هدف از این مقاله بررسی و مقایسه بین دو روش کلامی و تالیفی شیخ مفید و حمصی رازی که یکی نماینده مکتب بغداد و دیگری ری و همچنین کیفیت تأثیرپذیری این دو عالم از معتزلیان و نوع تقابل ایشان با معتزله می‌باشد؛ که در سایه آن، میزان به کارگیری عقل و اصول عامه فلسفی در اثبات گزاره‌های اعتقادی نیز بررسی گشته است. روش گردآوری اطلاعات در این مقاله مراجعه مستقیم به آثار بوده و سعی شده از کلی‌گویی پرهیز شود. بر اساس یافته‌های حاصل از این تحقیق اعتبار جایگاه ویژه برای عقل، استفاده از عقل در اثبات گزاره‌های اعتقادی، عدم حجیت خبر واحد در عقاید، استفاده از علم کلام و تأویل صفات خبری از اشتراکات شیخ مفید و جناب حمصی رازی است؛ همچنین استفاده از قواعد فلسفی در اثبات عقاید اسلامی در آثار شیخ مفید دیده نمی‌شود، ولی جناب حمصی به کرات از آن‌ها استفاده کرده است.

امام رضا (علیه السلام) با افراد گوناگون مانند متکلمان مسیحی، زردتشتی، یهودی، مادی‌گرایان، صابئان و نیز فرقه‌های اسلامی و ... مناظره می‌کردند. حضرت امام رضا (علیه السلام) در این مناظرات مولفه‌ها و مهارت‌های گوناگونی استفاده می‌کردند. مقاله پیش رو با هدف ارزیابی مولفه‌ها و مهارت‌های مورد استفاده امام رضا (علیه السلام) در مناظرات با صاحبان ادیان و مذاهب انجام شده است، به این منظور این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است و به این پرسش اصلی پاسخ داده است که امام رضا (علیه السلام) در مناظرات با متکلمان ادیان و مذاهب از چه مولفه‌ها و مهارت‌هایی استفاده می‌کردند؟ بر اساس یافته‌های حاصله می‌توان اذعان داشت، مناظره‌های امام رضا (علیه السلام) در سه قالب اصلی، شاخص‌های اخلاقی، منطقی و آزاداندیشانه طبقه‌بندی می‌شود. همچنین مهارت‌های مورد استفاده امام رضا(علیه السلام)، 5 شیوه توامان می‌باشد و در سخت‌‌ترین مناظره‌ هم، بدون افتادن در دام‌های استدلال غلط و یا غیراخلاقی، با بهره‌گیری از شیوه‌های مناظره ارتباطی، استدلال و بحث را تا مرحله غلبه بر رقبا پیش برده‌اند.

نظریه سیالیت کرسی شریعت با هدف تبیین ماهیت پویا و انعطاف پذیر شریعت در مواجهه با تحولات اجتماعی و تاریخی، به بازتعریف جایگاه شریعت در جوامع معاصر می‌پردازد. این پژوهش با روش تحلیل تاریخی-مقایسه‌ای و با استفاده از منابع دینی، آثار اندیشمندان، و وقایع تاریخی، نشان می‌دهد که شریعت به مثابه جریانی سیال، قابلیت انطباق با اقتضائات زمانی و مکانی را داراست. یافته‌ها بیانگر سه ویژگی کلیدی سیالیت شریعت است: نفوذ در تمامی سطوح اجتماعی (با خطر طغیان در صورت محدودیت)، آسیب پذیری در برابر فساد سیاسی-اقتصادی، و شکل پذیری بر اساس شرایط فرهنگی. مطالعات موردی مانند بنیادگرایی اسلامی و تجربه غرب در همسازی شریعت با دموکراسی، ابعاد متضاد این پویایی را آشکار می‌سازند. نتایج عملی این نظریه شامل تقدس زدایی از احکام، تحدید دامنه نفوذ شریعت در حوزه‌های تخصصی، تأکید بر نسبیت زمانی-مکانی، و تقویت اصول جهانشمول دین است. این پژوهش اثبات می‌کند که سیالیت شریعت، با حفظ اصول ثابت دینی، نه تنها از تعارضات دینی می‌کاهد، بلکه زمینه ساز همزیستی مسالمت آمیز در عصر جهانی شدن است.

بحث زکات از مهم­ترین مباحث در فقه اقتصادی اسلام می­باشد. در احادیث منقول از پیامبر اکرم و ائمه اطهار (علیهم­السلام) برخی موارد وجود دارد که ظاهراً اشاره به حصر موارد زکات در اقلام تسعة معروف؛ یعنی نقدین، انعام ثلاثه و غلات اربع دارد. در عین حال، بسیاری از ادله و روایات دلالت بر تعمیم موارد مشمول زکات و فراتر رفتن آن از اقلام نُه گانه می­کند و لذا، میان علمای شیعه در این مسأله، اختلاف نظر قابل ملاحظه­ای به وجود آمده است. در یک دیدگاه، فقها قائل به انحصار موارد زکات در همان نه مورد زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) می­باشند و دیدگاه دیگر، قائل به عدم انحصار موارد زکات در نُه مورد می‌باشند. طرفداران این دیدگاه اعتقاد دارند که موارد زکات امروزه می­تواند تغییر کند؛ چنانچه در زمان امامان (علیهم­السلام) نیز دامنه موارد زکات به بیش از نُه مورد زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) افزایش یافت. با بررسی روایات و اقوال فقهای شیعه در جستار پیشِ­رو، رأی به عدم انحصار موارد زکات در نُه مورد با اتکا بر نظریه اختیار حاکم در تعیین موارد زکات به صورت مطلق، اثبات و با استناد به آیات و روایات، بسط زکات به بیش از نُه مورد با اجازه ولی جامعه ثابت شده است.

آیین‌های سوگواری از قرون اولیه اسلامی تا دوره صفوی مسیر تحول پیچیده‌ای را طی کرده‌اند و به تدریج از مراسمی ساده به ساختارهایی آیینی با ابعاد نمایشی و اجتماعی بدل شده‌اند. هدف اصلی این پژوهش بررسی روند تاریخی تحول آیین‌های سوگواری شیعی از دوران آل بویه تا پایان دوره صفوی، با تأکید ویژه بر شکل‌گیری تعزیه و توسعه نمادپردازی آیینی در این مناسک است. فرض اصلی تحقیق این است که آیین‌های سوگواری شیعی، به‌ویژه در قالب تعزیه و بهره‌گیری از نمادهایی چون علم، نخل، شمایل و لباس‌های نمادین، نه‌تنها بیانگر احساسات مذهبی جامعه شیعه بوده‌اند، بلکه از سوی حکومت‌ها، به‌ویژه دولت صفوی، به‌عنوان ابزاری برای انسجام اجتماعی، مشروعیت‌بخشی سیاسی و تقویت هویت مذهبی سازماندهی و نهادینه شده‌اند. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی–تحلیلی بوده و بر مبنای اسناد تاریخی، منابع کتابخانه‌ای، متون فقهی، آثار ادبی و گزارش‌های سفرنامه‌نویسان اروپایی تدوین شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از دوره آل بویه پایه‌های اولیه مشروعیت‌بخشی به سوگواری‌ها شکل گرفت، اما در دوره صفوی با رسمی شدن مذهب تشیع و حمایت دولتی از این آیین‌ها، تعزیه به عنوان شاخص‌ترین صورت نمایش مذهبی شیعه تکوین یافت و به یک عنصر فرهنگی-سیاسی قدرتمند تبدیل شد. در نهایت، این پژوهش نشان می‌دهد که آیین‌های سوگواری، به‌ویژه تعزیه، ضمن حفظ عناصر سنتی، توانستند کارکردهایی فراتر از سوگ و عزا یافته و در شکل‌دهی به نظم اجتماعی و ساختار هویت مذهبی-سیاسی ایران عصر صفوی نقش بنیادین ایفا کنند.