معرفت و بصیرت اسلامی

مصلحت و نقش آن در استنباط احکام مسائل مستحدثه

منصور عبد الكريم علی الساعدی

; محمد امین فرد *

; احمد مرتاضی

تحولات گسترده اجتماعی، علمی و فناوری عصر حاضر، مسائل نوپدیدی و به تبع آن پرسش‌های تازه‌ای را پیش روی فقه اسلامی نهاده که برای بسیاری از آن‌ها نص صریحی در کتاب و سنت وجود ندارد. این پژوهش با هدف تبیین جایگاه ویژه اصل مصلحت در فرآیند استنباط احکام مسائل مستحدثه در فقه اسلامی، به ویژه مکتب شیعه، سامان یافته است. در این راستا، ضمن تبیین مفاهیم مصلحت، استحسان و سد ذرایع، به تفاوت‌ها و مرز‌بندی‌های نظری و عملی این مفاهیم پرداخته می‌شود و بیان می‌گردد که مصلحت، برخلاف استحسان و سد ذرایع، ناظر به مصالح عمومی و مقاصد کلان شریعت است. پژوهش حاضر با دسته‌بندی مسائل مستحدثه به موضوعات نوپدید با ماهیت سنتی و موضوعات کاملاً بی‌سابقه، بر اهمیت شناسایی دقیق موضوع و به‌کارگیری علوم معاصر و تخصصی در کنار مبانی اجتهادی تأکید دارد. بر این مبنا، استنباط احکام مسائل مستحدثه وابسته به تعامل عقل، تخصص علمی، عرف عقلایی و اجتهاد اصولی است. همچنین، رعایت ضوابط اعتبارسنجی مصلحت، مانند عدم تعارض با نص صریح، اجماع و مقاصد شریعت، به‌عنوان ضامن اصالت فقه مطرح شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که اصل مصلحت، به شرط رعایت نصوص قطعی و اهداف اساسی دین، ابزاری پویا و قابل اعتماد برای استنباط احکام مسائل نوپدید است؛ به گونه‌ای که فقیه می‌تواند با درک صحیح واقعیات جدید و بهره‌گیری از عقل و تجربه، احکامی صادر کند که پاسخ‌گوی نیازهای روز و هماهنگ با ارزش‌های شریعت باشد. البته این کار نیازمند مراقبت دقیق نسبت به آسیب‌هایی مانند احتمال عدول از نص یا ورود انگیزه‌های غیرشرعی است. نهایتاً می‌توان گفت پویایی و کارآمدی فقه امامیه در گرو توجه روش‌مند به مصلحت، بدون عدول از مبانی اصیل اجتهاد است.

تحلیل انتقادی جایگاه عبادت در نظام عقول ده‌گانه ابن‌سینا

نورعلی اسفندیار

; قاسم حسن پور *

; محمد صافحیان

مسئله عبادت در فلسفه اسلامی، همواره در پرتو مباحثی چون نفس، عقل، و سعادت معنا یافته است. در این میان، ابن‌سینا با تأسیس نظام عقول ده‌گانه و تفسیر عقل فعال به‌عنوان مقصد نهایی حرکت انسانی، خوانشی خاص از عبادت عرضه می‌کند. هدف این پژوهش، تحلیل جایگاه عبادت در منظومه فکری ابن‌سینا و نقد آن از منظر فلسفه، کلام و عرفان اسلامی است. پرسش محوری آن است که آیا عبادت در فلسفه ابن‌سینا، با بنیان‌های توحیدی و تجربه عبادیِ مستقیم مطابق است یا در چارچوب عقل‌گرایی فلسفی، به امری واسطه‌دار و غیرشهودی فروکاسته شده است؟پژوهش حاضر با روش تحلیلی–توصیفی، و با بهره‌گیری از منابع اصیل فلسفی، قرآنی و عرفانی، به بررسی مبانی نظری ابن‌سینا (قاعده الواحد، نظام عقول، جایگاه عقل فعال) پرداخته و مفهوم عبادت را در دستگاه او بازخوانی کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که ابن‌سینا عبادت را نه برای تقرب وجودی به خداوند، بلکه برای اتصال عقلانی به عقل فعال تفسیر می‌کند. این تفسیر، با آموزه‌های وحیانی و عرفانی ناسازگار است؛ چراکه غایت عبادت را از بندگی معبود به ارتباط با مخلوقی مفارق تغییر می‌دهد. در نتیجه، نگاه ابن‌سینا به عبادت را می‌توان عقل‌گرایانه، اما فاقد عمق توحیدی دانست.

واکاوی مولفهها و ابعاد سلامت اجتماعی در قرآن به منظور ارائه استلزامات تربیتی

محبوبه خسروی

; جهانبخش رحمانی *

; محمدرضا شمشیری

پژوهش حاضر با هدف واکاوی مولفهها و ابعاد سلامت اجتماعی در قران به منظور ارائه استلزامات تربیتی انجام شده است. این پژوهش در زمره پژوهشهای کیفی است که با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی انجام شده است. حوزه پژوهش شامل آموزههای اسلامی قران و روایات با استفاده از رویکرد هدفمند بود. ابزار گرداوری اطلاعات شامل فیشبرداری مرتبط با مولفهها و ابعاد سلامت اجتماعی در قران بود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که: آموزه‌های قرآنی و روایات اسلامی بر مفاهیمی همچون عدالت اجتماعی، همدلی و تعاون، امر به معروف و نهی از منکر، امنیت اخلاقی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و اصلاح روابط اجتماعی تأکید دارند. این عناصر در نظریات معاصر سلامت اجتماعی نیز به اشکال مختلف مورد توجه قرار گرفته‌اند، اما در منابع اسلامی با تأکید بر ارزش‌های معنوی و الهی همراه هستند. مقایسه تطبیقی میان این دو دیدگاه نشان می‌دهد که رویکرد اسلامی سلامت اجتماعی، علاوه بر ابعاد مادی، بر تعالی روحی و اخلاقی فرد و جامعه تأکید دارد و آن را در ارتباطی وثیق با عدالت، کرامت انسانی و اخلاق اجتماعی می‌داند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که آموزه‌های اسلامی می‌توانند مبنای نظری و کاربردی مناسبی برای ارتقای سلامت اجتماعی و سیاست‌گذاری‌های اجتماعی باشند

مبانی معرفت شناسی حافظ و استنتاج رویکردی عرفانی در تربیت معلم ایران

محمّدرضا مددی ماهانی *

; سید حمیدرضا علوی

, محمّدرضا صرفی

, مراد یاری دهنوی

https://doi.org/10.61838/iki.2.2.18

هدف این پژوهش، طرّاحی نظام تربیت عرفانی در تربیت معلم، متناسب با معرفت شناسی حافظ است. بر این اساس، اشعار عرفانی حافظ با تحلیلی و استنتاجی مورد بررسی قرار گرفته است. یافتهها نشان میدهد که آموزههای دینی بر ارکان اساسی تربیت معلم سایه انداخته است. هدف نهائی تربیت ، قُرب و حفظ رابطة با خداست. و در این میان، هدفهای قابل دسترس دیگری مانند معرفت حصولی و حضوری، شناخت عشق و خودشناسی نیز وجود دارد. محتوای درسی نیز متوجّه خداست، و شامل شناخت نفس و تهذیب آن، ابراز عشق، خلق زیبایی،کسب علوم مختلف، قرآن و حدیث است. روش‌های آموزشی تحت تاثیر اهداف به تهذیب نفس، اندیشیدن و عشق‌ورزی توجه دارد. معلمین دانش آموخته چنین نظامی از آرامش روحی- روانی، عشق ورزی به همة عالم، شهود باطنی و خداباوری بهره مند هستند.

تحلیل فقهی محاربه از منظر شیعه و سنی و مبانی اثبات

علی یزدانی

; حسین احمری *

; مصطفی رجائی پور

تحلیل فقهی محاربه از منظر شیعه و سنی و مبانی اثبات آن در این مقاله بررسی شده است. محاربه به عنوان جرمی مستقل در حقوق ایران پس از انقلاب اسلامی احیا شده و به دلیل عدم تعریف دقیق فقها در گذشته، چالش‌هایی در تطبیق قواعد آن با مصادیق جدید وجود دارد. این پژوهش با هدف رفع شبهات مفهومی و مستحکم‌کردن مبانی محاربه با ادله فقهی انجام شده است. در قرآن، آیات متعددی مانند آیه ۳۳ سوره مائده به محاربه اشاره دارد و روایات متعددی از ائمه شیعه و سنی نیز به این موضوع پرداخته‌اند. فقهای شیعه و سنی در تعریف محاربه و شرایط تحقق آن اختلاف نظر دارند، اما در کلیات مانند لزوم استفاده از سلاح و قصد ترساندن مردم اتفاق نظر دارند. شرایط اثبات محاربه شامل اقرار، شهادت دو مرد عادل و علم حاکم است. همچنین، شرایطی مانند بلوغ، عقل، عدم اکراه و عدم داشتن حق در اجرای حد محاربه ضروری است. توبه قبل از دستگیری می‌تواند حد را ساقط کند، اما حق الناس باقی می‌ماند. مواردی مانند طلیع، ردء، مدافع، کودکان، مجانین و شوخی‌کنندگان از شمول حکم محاربه خارج هستند. این تحقیق به تبیین دقیق‌تر احکام محاربه و دفاع از نظم و امنیت جامعه اسلامی کمک می‌کند.

بررسی بنمایههای عرفان زرتشتی با تاکید بر مشترکات آن با عرفان اسلامی

هادی ایزدی اصلی

; بهروز افشار *

; محمدعلی یوسفی

عرفان، مقوله‌ای باطنی، جانمایه‌ای متافیزیکی، با ساحتی فراعقلی، در مسیر توحید ناب و فناء‌فی‏الله شدن و بقاء بالله یافتن است، تا انسان با سیر و سلوک الی الله، مظهر اسماء جلال و جمال الهی،‌ مصداق بارز خلیفة اللهی و آئینه دار طلعت یار گردد. بار یافتن به چنین مقام ربوبی، تنها در مکتب انسان ساز اسلام میسر است، هر چند سایر ادیان نیز به طرق مختلف در تقرب به سوی معبود گام نهاده اند و راه پیموده اند، اما در ماده، صورت و حتی غایت بین آن‌ها تفاوت چشمگیری وجود دارد. برخی از پژوهشگران برآنند که اندیشه‌های زرتشت از مولفه‌های عرفانی تهی میباشد؛ اما با بررسی دقیق متون زرتشتی، تعالیم زرتشتی نه تنها از بن مایه‌های عرفانی تهی نیست، بلکه این بن‌مایهها بر عرفانهای شرقی و غربی تاثیرگذار است. از این رو هدف از مقاله حاضر، بررسی بنمایههای عرفان زرتشتی با تاکید بر مشترکات آن با عرفان اسلامی است. پژوهش حاضر از نوع مطالعات توصیفی-تحلیلی می‌باشد و گردآوری دادهها به صورت کتابخانهای صورت گرفته است. نتایج نشان داد شخصیت‌های اندیشمندی همچون ابن یزدانیار ارموی واسطه انتقال اندیشه‌های عرفان زرتشتی به عرفان اسلامی بوده اند. اگرچه عرفان برخاسته از آیات و روایات اسلامی است، اما نمیتوان از سابقه کهن دیانت زرتشتی و میراث ارزشمند آن چشم پوشی کرد. این میراث باعث مستعد شدن ایرانیان جهت گرایش به عرفان شده است. لذا میتوان گفت تفکر آریایی یک تفکر عرفانگرا بوده است.

تحلیل حوادث زندگی بر اساس مشیت الهی و اختیار انسان از منظر قرآن کریم

معصومه احمدی متمایل

; علی حسین احتشامی *

; سید حمید حسینی

https://doi.org/10.61838/iki.2.1.17

این پژوهش به تبیین میزان سیطره مشیت الهی و اختیار انسان در حوادث زندگی می‌پردازد. هدف اصلی تحقیق عبارت از بررسی میزان تأثیر و نقش مشیت الهی و اختیار انسان در زندگی انسان بوده است. سوال اصلی تحقیق عبارت بوده از: با عنایت به قرآن کریم مشیت الهی و اختیار انسان تا چه میزان در زندگی او تأثیر گذار هستند؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که دایرة مشیت الهی در قرآن کریم همه موجودات و مخلوقات را در بر می‌گیرد و همه موجودات از جمله انسان و حوادثی که در زندگی او رخ می‌دهد، مقهور مشیت و قدرت الاهی هستند و اختیار انسان در وقوع و یا عدم وقوع حوادث زندگی اختیاری کاملاً محدود است. روش پژوهش حاضر روش توصیفی تحلیلی و متکی بر منابع کتابخانه‌ای بوده است.

تحلیل حوادث زندگی بر اساس مشیت الهی و اختیار انسان از منظر نهج البلاغه

معصومه احمدی متمایل

; علی حسین احتشامی *

; سید حمید حسینی

https://doi.org/10.61838/iki.2.3.17

مسئله نسبت میان مشیت الهی و اختیار انسان همواره از اساسی‌ترین و پیچیده‌ترین مباحث در حوزه الهیات اسلامی بوده است. مقاله حاضر با رویکردی تحلیلی–انتقادی به تبیین جایگاه این دو مقوله در نهج‌البلاغه می‌پردازد و نشان می‌دهد که امام علی(ع) با بهره‌گیری از رویکردی دیالکتیکی، تصویری متوازن از رابطه میان اراده خداوند و انتخاب انسانی ارائه می‌دهد. برخلاف نگرش‌های جبرگرایانه یا تفویض‌محور، امام علی(ع) مشیت را چارچوب کلان و حکیمانه‌ای می‌داند که در درون آن، اختیار انسان معنا پیدا می‌کند. تحلیل مفهومی واژگان «مشیت» و «اختیار» در منابع لغوی و کلامی کلاسیک، زمینه را برای درک دقیق‌تر دیدگاه امام فراهم می‌سازد. از نظر ایشان، اراده انسان اگرچه مطلق نیست، اما در محدوده‌ای واقعی و مسئولانه، نقش تعیین‌کننده‌ای دارد و بر اساس آن است که انسان مورد خطاب تکلیف و مسئول اعمال خود قرار می‌گیرد. این مقاله با بررسی شواهد متعدد از خطب و نامه‌های نهج‌البلاغه، نشان می‌دهد که امام علی(ع) میان مشیت در مقام تکوین و اختیار در مقام تشریع تفاوت قائل است و همین تفکیک، کلید حل مسئله جبر و اختیار از دیدگاه شیعی را فراهم می‌سازد. در نهایت، مقاله تأکید می‌کند که باور به مشیت الهی همراه با اختیار انسانی، نه‌تنها موجب آرامش و اعتماد به خداوند در ساحت فردی می‌شود، بلکه زمینه‌ساز مسئولیت‌پذیری، عدالت‌خواهی و اخلاق اجتماعی در زندگی جمعی نیز خواهد بود.

درباره‌ی مجله

معرفت و بصیرت اسلامی یک نشریه علمی با دسترسی آزاد است که به پیشبرد گفتمان علمی در حوزه مطالعات اسلامی می‌پردازد و تلاش می‌کند تا با پیوند بین دیدگاه‌های سنتی و معاصر، مباحث متنوعی همچون فلسفه، فقه، الهیات، عرفان، اخلاق و مطالعات فرهنگی را مورد بررسی قرار دهد. این نشریه بستری برای پژوهشگران و اندیشمندان از سراسر جهان فراهم می‌آورد تا نتایج تحقیقات اصیل، نقدهای تخصصی و دیدگاه‌های نوآورانه خود را به منظور ارتقای دانش و کاربردهای اسلامی برای بهبود زندگی فردی و اجتماعی منتشر کنند.

معرفت و بصیرت اسلامی با پیروی از قوانین cope به صورت فصلی منتشر می‌شود و در راستای رعایت بالاترین استانداردهای علمی، تحت نظارت دقیق تحریریه و فرایند داوری دقیق، مقالات علمی را بررسی و منتشر می‌کند. این نشریه مخاطب جهانی را هدف قرار می‌دهد و به تبادل علمی بین‌رشته‌ای و بین‌فرهنگی می‌پردازد و بدین‌وسیله غنای مطالعات اسلامی و علوم انسانی و اجتماعی را افزایش می‌دهد.

فصلنامه علمی پژوهشی "معرفت و بصیرت اسلامی" از کمیسیون ارزیابی نشریات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال 1402 موفق به کسب رتبه ب شده است.

درباره فصلنامه علمی پژوهش معرفت و بصیرت اسلامی

وضعیت چاپ: الکترونیکی
دوره چاپ: فصلنامه
زبان مجله: فارسی
حوزه تخصصی: تحلیل فلسفی و الهیاتی، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، اخلاق و معنویت، مطالعات اجتماعی- فرهنگی و دینی، عرفان
هزینه انتشار مقالات (داوری، طراحی و چاپ): بر اساس ابلاغیه کمیسیون نشریات وزارت عتف (دانلود)
نوع مجله: علمی پژوهشی
دسترسی به مقالات: رایگان
نمایه شده: بله
نوع داوری: دو سوناشناس (حداقل دو داور)
مدت زمان بررسی اولیه: 10-15روز
زمان داوری: حداقل 4 تا 10 هفته
هزینه داوری: رایگان
ایمیل مجله: ikij.journal@gmail.com

به اطلاع کلیه نویسندگان محترم می‌رساند با توجه به الزامی شدن انتشار کد (ORCID) برای نشریات از طرف وزارتخانه خواهشمند است در قسمت ارسال مقاله، فیلد کد (ORCID) را برای تمام نویسندگان تکمیل و سپس مقاله خود را ارسال نمایید. جهت دریافت فایل راهنمایی دریافت کد (ORCID) اینجا کلیک نمایید.